مرزهای اراده آزاد و ناتعین گرایی کجاست؟ - بیست آمار

فصل اول کتاب اراده آزاد و ناتَعَیُّن گرایی به ایضاح مفاهیم کلیدی بحث پرداخته مفاهیمی از قبیل آزادی، اراده، مسئولیت پذیری اخلاقی، تعیّن گرایی، پیش بینی پذیری، قوانین طبیعت و تقدیرانگاری. در ادامه همین فصل مسئله کلاسیک اراده آزاد از مسئله جدید تفکیک شده است. مسئله کلاسیکِ اراده آزاد برآمده از تعارض ادعایی میان ضرورت و آزادی است. به این ترتیب، مسئله اراده آزاد در شکل کلاسیک آن جدالی است میان همسازگرایی و ناهمسازگرایی. اما رهاورد فلسفی فیزیک جدید برای بحث اراده آزاد تغییر رویکرد از مسئله دترمینیسم [تعیّن گرایی] به ایندترمینیسم [ناتعیّن گرایی]بود. معضل اصلی که در اینجا مطرح می گردد معضل معقولیت است که از عدم تعین ناشی می گردد و نه تعین.

فصل دوم به ناهمسازگرایی و مهم ترین استدلال به سود آن، یعنی دلیل استلزام پرداخته. دلیل استلزام در دوران معاصر با نام پیتر ون اِن واگن گره خورده است؛ لذا در این فصل عمدتاً از صورت بندی های او در کتاب رساله ای درباره اراده آزاد استفاده شده است.

فصل سوم به همسازگرایی اختصاص یافته است. همسازگرایان با تفکیک معنایی میان ضرورت و اجبار، معتقدند آزادی با ضرورت تعارضی ندارد و این اجبار است که آزادی را تهدید می نماید. مثال های فرانکفورت و قرائت های جدیدتر آن در همین فصل آنالیز شده است. در سرانجام این فصل نقد هایی بر همسازگرایی مطرح شده است که از مهم ترین آن ها می توان به سطحی بودن آزادی همسازگرایانه اشاره نمود. به نظر می رسد همسازگرایی قادر نیست جوابگوی احساس آزادی عمیق باشد. تجربه ای که از آزادی و مسئولیت پذیری در خود حس می کنیم به تحلیلی عمیق تر از آنچه همسازگرایی بیان می نماید احتیاج دارد. به دیگر سخن، آزادی همسازگرایانه ضعیف تر از آن است که بتواند مبنایی کافی برای تحقق کنترلِ مورد احتیاجِ مسئولیّت پذیری فراهم کند.

در فصل چهارم رویکرد شکاکانه به مسئله اراده آزاد طرح شده است. شکاکیت مدعی است که اراده آزاد مفهومی تهی و فاقد مصداق واقعی است؛ اما این نکته اهمیت دارد که شکاکان آن معنایی از آزادی را انکار می نمایند که معنای قوی نامیده می گردد و در مقابلِ معنای ضعیف یا همسازگرایانه آزادی قرار گرفته است. اما این نکته نیز مهم است که بدانیم شکاکانِ معاصر اغلب التزامی به صدق تعین گرایی ندارند. آن ها معتقدند که اراده آزادِ اختیارگرایانه علی الاصول غیرممکن است، حتی اگر تعین گرایی کاذب باشد. از مهم ترین استدلال ها به سود شکاکیت جدید دلیل بنیادین نام دارد که براساس مفهوم علت بالذات بیان می گردد.

داشتن اراده آزاد ـ از نوع اختیارگرایانه (معنای قوی آزادی) ـ احتیاجمند آن است که شخص علّت بالذات باشد. اما علت بالذات بودن برای موجودات انسانی ممکن نیست، پس اراده آزاد اختیارگرایانه برای انسان ها ناممکن است. باور به علیت بالذات محصول نگرش ایندترمینیستی به دنیا است و توجه شکاکان به این مفهوم بازتابنده پیوند ناگسستنیِ شکاکیت معاصر با آموزه ناتعین گرایی است. براساس دلیل بنیادین، اختیارگرایی به دلیل تعهدی که به ایندترمینیسم (عدم تعیّن) دارد لزوماً به تصادف می انجامد؛ زیرا اختیارگرایی مستلزم توانایی انجام فعل به گونه دیگر است. ایندترمینیسم به انتخاب های نامتعیّنی می انجامد که بیشتر غیرکنترلی، تصادفی، نامعقول و تبیین ناپذیرند تا انتخاب هایی آزاد و مسئولانه.

شکاکیتی که در فصل پنجم طرح و بسط داده می گردد نوعی شکاکیت متافیزیکی است که کوشش می نماید به وسیله استدلال های پیشینی انسجامِ اختیارگرایی را هدف قرار دهد؛ اما تجربه آزادی ریشه در تجربه شخصی ما انسان ها نیز دارد. این درک بی واسطه، شکاکان را با مسئله بسیار جدیِ دیگری روبرو می نماید که همان تجربه پدیداریِ اراده آزاد است. شکاکان باید بتوانند تبیینی ارائه نمایند از اینکه چرا با وجود اینکه اراده آزادِ اختیارگرایانه مفهومی نامنسجم و ممتنع الوقوع است، چنین تجربه پدیداری گسترده ای از عاملیت و کنترل (احساس آزادی) در بین انسان ها وجود دارد. از قضا تبیین های شکاکانه ای نیز از این تجربه پدیداری از سوی آن ها بیان شده است. در این فصل با تمرکز بر دو پروژه تحقیقاتی معاصر ـ پروژه دنیل وگنر در کتاب مشهور توهم اراده آگاهانه و آزمایش های بنیامین لیبت ـ گونه ای از شکاکیت که محقق محترم آن را شکاکیت پسینی در باب اراده آزاد نامیده است صورت بندی گردد.

یکی از استراتژی های اختیارگرایانه در دفاع از اراده آزاد توسل به نوع خاصی از علیت عاملی یا غیررویدادی است. در فصل ششم پس از طرح سه قرائت مختلف از اختیارگرایی ـ غیرعلی، رویدادی علّی، عاملی علّی ـ درنهایت از اختیارگرایی عاملی ـ علّی دفاع شده است. هواداران این دیدگاه معتقدند که تنها راه نجات اراده آزاد در برابر استدلال های شکاکانه همین است. محقق نیز کوشش نموده با توسل به این دیدگاه، پاسخی به معضل معقولیت و مسئله شانس بدهد. یکی از لوازم انتولوژیک همه نظریه های عاملی وجود عاملی است که در طول زمان هویت یکپارچه ای داشته باشد. اما نظریه علیت عاملی مستلزم دوگانه انگاری نیست. نویسنده نیز در حل مسئله اراده آزاد به دوگانه انگاری متوسل نشده است. یکی از نظریه های جایگزین، نوخاسته گرایی است. من مفهومی از نوخاستگی را در این فصل طرح می کنم که از نیرو های علّی بدیع برخوردار است.

در نهایت، در فصل هفتم مروری اجمالی به نظر فلاسفه مسلمان در باب اختیارمطرح شده است. صورت بندی ذکرشده در این فصل خام و تنها نقطه شروعی است برای تحقیقات مفصل تری که امیدواریم در آینده نزدیک به ثمر نشیند.

در پشت جلد کتاب نیز می خوانیم: با نگاهی به دنیا پیرامون با دو دسته از امور روبرو می شویم: کنترل ناپذیر ها و کنترل پذیر ها. رویدادهای مربوط به زمان گذشته مثلا اینکه در کدام شهر و کشور متولد شده ایم، بعضی از رویدادهای مربوط به آینده مثل مرگ، بعضی از ویژگی های جسمانی مثل رنگ پوست، حتی بعضی از ویژگی های روانی از جمله بعضی احساسات، همگی کنترل ناپذیرند. اما اعمالی که اکنون یا در آینده قصد انجامشان را داریم از جمله امور کنترلی محسوب می شوند. در زندگی عادی، احساس آزادی و کنترل بر عمل امری مسلم تلقی می گردد. بسیاری از ارزش های تثبیت شده زندگی از این تصور ناشی می گردد که خود را موجودی آزاد و قدرتمند در کنترل و دنیا می دانیم؛ پیروزی و شکست، پاداش و مجازات، مسئولیت پذیری و بسیاری از ارزش های دیگر با مفهوم کنترل معنا می یابد، ظاهر آن که همه چیز روشن است پس چرا ذهن فیلسوفان تا این اندازه درگیر مسئله آزادی و کنترل است...

کتاب اراده آزاد و ناتَعَیُّن گرایی نوشته بهرام علیزاده با شمارگان 150 نسخه به قیمت 58000 تومان در قطع رقعی و 392 صفحه به همت انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.